Малдарды да коп турдуу тоют  менен азыктандыруудаг эт жана сүт өндүрүмдулугун көбөйтүүдө тоют майдалагычтын орду чон эккен. Дагы бир жагы тоют үнөмдөмдөлөт жана мал семиз болот. Чакан долбоордун алкагында алынган тоют майдалагыч айыл тургундарынын кызыгуусун жаратууда.

Жаш-Ленин айылындагы мал чарбасына кызыккандарга практика жузундо тоют майдалагычтын иштоо принцибин корсотуп бердим,  фермерлер өтө жакшы баа беришти.

Баштай жугоруну мардагы менен башка жемдерди майдалап чыгарат,  сеткасын алмаштырып размерине коюп майдалай бергени абдан ынгайлуу.

Жугорунун паясын майдалай турган жери кичине болуп жаткандыктан,  кичине реставрациялап  чоңойтууга туура келет.

Бул тоют майдалагыч фермер учун абдан ынгайлуу, биринчиден убакыт уномдолот, экинчиден тоют коромжу болбойт.

Буудай арпа, баштай жугору, жугорунун паясы, табигый чоп баарын майдалайт. Озгочо асыл тукум мал баккандарга сунуштайт элем.

Био Фермер Адылов Руслан малдарды тоюттандырууну жакшыртуу боюнча чакан долбоорду аткарууда.  Айыл калкына малды тоюттандырууну жакшыртуу багытында иш жургузуу учун тоют даярдоочу аппаратты топтун оздук салымын кошуу аркылуу алды.

Руслан, иштерине ийгилик каалайбыз.

Базар-Коргон районундагы Жаш-Ленин айылы 1970-жылдары жер кочкуго байланыштуу  тоолуу айылдардан кочуруп келип отурукташкан эл. Дыйканчылыкка кочуп келгенден кийин аз-аздан адаптациялашып аралашты. Бул жерде мал кармоого жакынкы жайыттар жокко эсе. Айдоо аянттарынан тушумду жыйнап алгандан кийин гана мал жайууга руксат берилет. Эрте жазда апрель айынан сентябрь айынын аягына чейин малдарды жайлоого чыгарууга туура келет. Жайлоодон келген мал шартка жараша  арык торук келгендиктен аны ар турдуу тоют аралашмасы менен багууга туура келет, ошондуктан менин чакан долбоорду жазганым да ушул себептен.

Туура жана туркундоштуруп тамактануу боюнча мектептин базасында тренинг оттум. Бул суроттордо мен откоргон тренингдер.

Таркатма материалдар берилди. Катышкандар тамактануу боюнча элибизде коп койгойлор  боюнча маалыматтарды уккандан кийин уй булонун саламаттыгын ойлоо орчундуу экендиги боюнча пикирлерин ортого салышты.

Мектептин айланасында окуучулар ар кандай теги белгисиз шириндиктерди сатууга богот коюу керектигин белгилешти.  Кундолук тамактанууда майонез, чипсы, кола сыяктуу зыяндуу азыктарды колдонбоону айтып отушту.

7-август куну "Тоолуу аймактарда тамактанууну жакшыртууга багытталган айыл чарбасы" долбоорунун координатору Кудайбердиева Гулзада келип мониторинг жасап, аткарган иштер менен жеринде таанышып кетти. Мен бул долбоордун алкагында алган тоют майдалагычтын канчалык денгээлде эффективдуулугу боюнча сурады. Топтогу аялдардын туура тамактануу боюнча алган билимдерин, кундолук турмушта кантип колдонуп жаткандыктарын сурамжылады.

Негизинен тоют майдалагыч менен даядалган чоп коп уномдойт жана пайдалуу ошондой эле мал багуу да суу  маанилуу учурда мал койлорго муздак эмес кичине жылуурак суу берген жакшы.Албетте чоп менен бирге туз да жанын турганы абзель.

Мал бордоонун өтө жашыруун сырлары деле жок. Иш жүзүндө технология жөнөкөй. Эң башкысы жем берүү режимин так сактоо зарыл. Туура жем берүүнүн натыйжасында гана букалардын бир күндүк салмак кошуусу 1,5 килограммга чейин, атүгүл 3 килограммга чейин жетүүсү мүмкүн.

Мында жемдин сапаты өтө маанилүү. Албетте, сапаттуу жем кымбат. Бирок каражаттарды туура бөлүштүрүү менен чыгымдарды азайтууга болот. Биз өз технологиябызды колдонуу менен жемге 2 эсеге чейин аз чыгым жумшоого жетише алдык.

Көп учурда малга эртең менен жана кечинде жем-чөп салып коюу адатка айланган эмеспи. Сууну да белгилүү бир убакытта беришпейт. Мындай болгондо букалардын тамак сиңирүү органдарында дисбаланс пайда болуп, энергиянын көбү этке эмес, тамак сиңирүүгө кетип калат.

Малдын ден соолугу чоң мааниге ээ. Туура багуу гана эмес, малды эмдөөнү да өз убагында өткөрүп туруу керек. Ветеринарлардын көзөмөлүсүз чарбада кандайдыр ийгиликке жетишүү деги эле мүмкүн эмес.

Бул ишти жаңыдан баштап жаткан фермерлерге кеп-кеңеш:

• Мал бордоп багууга киришкен адам эң оболу жем берүү режимин так сактоосу керек. Жем белгилүү бир убакыттарда гана берилүүсү зарыл.
• Салмагы 200 гө жеткен малга күнүнө эки жолу белок жана микроэлементтерге бай дан азыктарын берүү максатка ылайык. Мында эртең менен 1 кг, кечинде 1 кг жем берилиши керек. Бука жемдин баарын жей алса, эртеси дагы 100 грамм жем кошууга болот.
• Түштө сөзсүз түрдө суу берүү керек. Мында суу жылуу, жок дегенде бөлмө температурасында болуусу зарыл. Ушундай болгондо малдын организми энергияны жылытууга эмес, этке жумшайт. Бука түштө жетиштүү суу ичүүсү үчүн эртең менен жемге туз кошуп берсе жакшы болот.
• Малга суу бергенден кийин 2 кг кургак чөп берүү керек. Чөп сөзсүз кургак болуусу зарыл.
• Негизги азыктардан сырткары букаларга күнүгө минералдык кошулмалар: калий, кальций жана витаминдер берилип турушу талапка ылайык.
• Мал кармаган сарай жылуу, кургак болуусу шарт. Анан өтмө шамал (сквозняк) болбошу зарыл. Кышкысын 10 – 20 градус жылуу болсо, идеалдуу болот

Малдын породасы

Албетте, көп нерсе малдын породасына байланыштуу. Учурда Абирдин Ангус — эт багытындагы эң мыкты порода. Биздин уйлар канча жылдан бери селекция жок болгондуктан майдаланып кетти. Биз Абирдин Ангус породасындагы уйларды, букаларды алып келүү үчүн аракет кылып жатабыз.

2012-жылы мамлекет ангус породасынын букаларын 10 миң доллардан, уйларын 5 миң доллардан алып келишкен. Бирок бул баалар өтө кымбат.

Ар бир асыл тукум бука же уйду 2 миң долларга  чейин болсо сатып алууга кудурети жеткен фермерлер чыкмак.

Ар бир айыл өкмөткө жок дегенде 1 ден ангус абирдин бука бериш керек. Бир бука 100 уйду тейлей алат. Ошондой болгондо уйлардын породасын жакшыртуу багытында жылыш болоор эле.

Маалымат учун чон рахмат

Кыргызстан агрардык өлкө болгондуктан агрардык сектордунjceie республиканын экономикасынын жана айыл калкынын турмуш шартынын жогорулашына тїздєн – тїз таасирин тийгизет. Мал чарбачылыгынын интенсивдїї єнїгїшї їчїн тоют ресурстары, жайыт жетиштїї ошондой эле мал чарбачылыгынын азык – заттарын ондуруу рентабелдуу жана коншу мамлекеттерден суроо – талаптарга ээ. Бирок ошону менен бирге мал чарбачылыгынын алдында пайда болгон жана чечууну талап кылган проблемалар бар:

- айыл чарба жаныбарларынын генетикалык сапатынын начарлашы жана азык заттуулугунун томондошу

- айыл чарба жаныбарлары менен канаттуулардын  инфекциялык жана инвазиондук ылаўдарынын таркалышы

- жер кыртышынын азыктуулугунун начарлашы жана айыл чарба осумдукторунун тушумдуулугунун томондошу

- айыл – кыштактагы калкка генетикалык жакшыртуу жана ветеринардык кызматтын жетишсиздиктери жонундо маалыматтын жетпей жаткандыгы

- жеке ветеринардык кызматты реформалоо зарылдыгы.

Малдардын арасында жугуштуу ыландардын пайда болушуна негизинен 3 шарт болот:

- жугуштуу ылаўдын козгогучунун жаратылышта сакталышы

- ыландын козгогучун кабыл алуучу жаныбарлардын болушу

- ыландын пайда болушуна жакшы шарттын тузулушу.

Кыргыз республикасынын туштугундо малдардын жугуштуу ыландарынын коптогон турлору катталган. АЛАР:

1. Инфекциялык жугуштуу ыландар, алардын козгогучтары болуп микробтор, вирустар, вибриондор, бактериялар рикетциялар саналат.

2. Паразитардык жугуштуу ыландардын козгогучтары болуп тасма, жалпак, жумуру, мите курттар эсептелет.

3. кандагы жонокойлордун пайда кылган ыландары. Малдын ыландары мал чарбачылыгынын экономикасына чон олчомдогу зыян келтирет, ошондуктан алдын – алуу учун оз учурунда – профилактикалык иштерди жургузуу:

- ылан пайда болгон жерлерде тез арада ага каршы иш – чараларды жургузуу;

- ыландардын алдын алуу максатында аймактагы эпизоотикалык абалды изилдєє;

- коншу мамлекеттердеги тузулгон абалды байкоо;

- четтен келген жугуштуу ыландардын таркалышынан коргоо керек.

Короо кенеси жабышкан малдар: - журум - туруму єзгорот - аппетити жоголот - солгун абалда болот - жуну жулунуп, тушє баштайт - арыктайт - мурдунан суюктук куюлуп, таноолорунда, мурун кондочосундо кабыкчалар пайда болот

- койлор башын жерге салып, кашынат.

Кененин алдын алуу иштерин жургузуудо - ар жылы жайында короо сарайларды механикалык тазалоодон откоруп, акыр чикирлерди бир жерге топтоп орттоо керек же биотермикалык жол менен зыянсыздандырышат

- короо сарайлар сапаттуу ремонттон откорулуп б.а. эски шыбактар ккочурулуп, тегиз шыбалып, туркуктордогу, устундардагы жаракалар бутолушу керек

- тазаланган, ремонттолгон короолор дезинсекцияланып санация жургузулушу керек. Ал учун ар турдуу дезинсекциялоочу заттар колдонулат:

аэрозол – гексохлоран 2% диклофос, окси диклофос, хлорофос (1м2 аянтка – 1 литр), севин (0,5 – 1% эритме 1м2 ка 0,5 – 1 литр), гексохлоран – креолин (0,25 – 1,0 % эритме 1м2 ка 1 – 1,5 литр), неацидол 60 (0,025% эритме, 1м2 ка 1 литр) - койлорду мумкун болушунча короого кеч куздо киргизуу керек.

Короо кенеси менен жабыркаган малды Ивомек менен дарылоо керек. Малдын 50 кг тируулой салмагына 1 мл тери астына куюлат. Ар тїурдуу мамлекеттерде чыккан Ивамекей: Ивен, Ивермек, Баймек, Рустенбек ж.б. аталышындагы дарыларды да колдонсо болот.

Ассолому алейкум платформадагылар!Мен аткарган чакан долбоордун алкагында "24 саат ичинде аялдардын тамактануусу" боюнча 5 аялды сурамжылоодон откордум.

Сурамжылоо мезгилинде бир кыйла тушунбоочулуктор болду. Жеген тамагын айткысы келбеген аялдарды кордум. Ото копту жейт экен дебесин деп так маалымат бербей жатышты, кайра кайра тактаганга туура келип жатты.

Бул сурамжылоонун жыйынтыгы качан чыгат болдуу экен?

КОЗГО ПАЙДАЛУУ АЗЫКТАР

Ашкабак.

Ашкабак дагы составында каротин көп кездешкен жашылча экени белгилүү. Таасири күчтүүрөөк болсун үчүн аны тамакка ченемсиз кошуп жей берсе болот. Мисалы: ашкабакты пюре, шорпо, салат катары даярдап кабыл алуу натыйжалуураак келет. Тамактануудан кийин абрикостун ширесин ичип коюу ашыктык кылбайт.

 Кызыл кызылча.

Кызыл кызылчанын курамында көз үчүн пайдалуу болгон цинк элементи бар. Ошон үчүн бул дагы көздүн көрүүсү үчүн жакшы азык болуп саналат. Аталган жашылчаны сүйбөсөңүз, ашкабактын чемичкесин чаксаңыз болот. Андан сырткары, кызылчадан салат жасап, ага болгар калемпирин, сабиз, цитрус жемиштеринин ширесин жана оливка майын кошуп жеген натыйжалуу.

 Сабиз.

Бул жашылчанын курамы каротинге абдан бай келет. Ошон үчүн сабиз көрүүнү жакшыртуучу жана "күүгүм сокуру" (куриная слепота) оорусун айыктыруучу дараметке ээ. Каротин организмге жакшы сиңиши жана таасирдүү болушу үчүн жаңы сабизди туурап, суу май же каймакмай менен аралаштырып жеген жакшы. Сабизден жасалган шире суусундугу да абдан пайдалуу.

Ит мурун.

 Ит мурун С витаминин камтыган, деги эле витаминге бай өсүмдүктөрдүн лидери. Ошон үчүн аны күн сайын демделген чай катары ичсеңиз, сиз көзүңүздүн кан тамырларын бекемдеген болосуз. Ошон үчүн ит мурун чайы менен кара карагаттын киселин айкалыштырып ичүүнү адатка айлантып алыңыз. Анткени, кара карагатта дагы дени сак көз үчүн өзгөчө пайда берүүчү каражаттар бар.

 Петрушка.

 Кадимки эле петрушканын ширесин сыгып ичип туруу көрүү нерви жана көз менен байланыштуу ооруларды жоёт. Себеби, курамы пайдалуу азыктарга бай аталган чөп көрүүнү курчутуучу жана кан тамырларды бекемдөөчү сапатка ээ. Петрушка күчтүү каражат болгон үчүн муну күнүнө бир аш кашыктан гана 3-4 жолу ичип туруу жетиштүү.

Балык.

Лосось сыяктуу кызыл жана майлуу балык көрүү системасынын начарлашынан сактоочу алмашкыс азык болуп эсептелет. Себеби, бул жандыкта көрүүнү бекемдөөчү Омега-3 майлуу кислотасы бар. Андыктан, жумасына бир порциядан бир же эки жолу майлуу кызыл балыкты жеп туруу талапка ылайык.

Лимон жана апельсин.

Мындай цитрус жемиштерин жумасына бирден сөзсүз жеп туруу ден-соолукка пайдалуу. Ал эми жумасына бир жолу эки же үч цитрус жемишин жеген көрүүнүн бузулуусунун алдын алат. Бул көздү жакшы сактоо үчүн жетиштүү. Эгер лимонду жей албасаңыз, чайга кошуп ичип, ал эми апельсинди жакшы көрбөсөңүз, грейпфрут менен алмаштырсаңыз болот.

ПАЙДАЛУУ ШИРЕЛЕР!

Табигый шире - глюкозанын, фруктозанын жана минералдык заттардын булагы. Анда кандагы холестеринди түшүрүүчү, ашказан-ичегинин ишин жөнгө салып туруучу пектин да бар. Ошондой эле курамына жараша ар бир жашылча же жемиш ширеси өзүнчө пайдалуулукка ээ.

БАДЫРАҢ ШИРЕСИ.

Косметологиялык максатта кеңири колдонулат. Себеби, бул шире күндүн таасиринен пайда болгон тактарды, сепкилдерди, кара чекиттерди жок кылуучу сапатка ээ. Ошону менен катар организмди терчилдиктен сактайт жана терини агартат. Андыктан, күн сайын бир литрге чейин бадыраң ширесин иче берүүгө болот. Бирок, жаңы гана сыгылган ширени, болбосо ал 30 мүнөттөн соң өз касиетин жогото баштайт.

 АШКАБАК ШИРЕСИ.

Бул ширени кант диабети, семирүү, табарсык оорулары менен күрөшүүдө тынымсыз ичүү натыйжаны тез берет. Эркектер үчүн күчтү, энергияны жоготпоого, картайбоого өбөлгө. Курамындагы А, Е витаминдери териге бырыш түшүрбөөгө жардам берсе, В витамини чачтын, тырмактардын бекем болуусун шарттайт. Саламаттыгы чың адам эртең мененки тамак алдында (30 мүнөт мурун) жарым стакан (50 г) ашкабак ширесин ичсе болот. Дарылануу таризинде 10 күн бою ушул эле көлөмдө күнүнө 3 жолудан ичүү шарт. Ал эми уйкусуздуктан жабыркаганда жатар алдында ичип алуу керек.

ЖҮЗҮМ ШИРЕСИ.

Кандагы холестериндин деңгээлин төмөндөтүү үчүн эң жакшы каражат. Ал үчүн муну 1-1,5 ай бою күнүнө 3 жолу тамак ичүүгө бир саат калганда ичүү керек. Жарым стакан (50 г) менен баштап, бир жарым стакан (250 г) менен аяктаган туура. Нерв системасы жабыркаган, өзүн алсыз сезген, булчуңдары талып ооруган шартта да жакшы пайдасын берет. Бирок, кант диабети, ашказан жарасы, өнөкөт өпкө оорусу барларга ичүүгө болбойт.

САБИЗ ШИРЕСИ.

Иммунитети начар адам күнүнө бир стакандан сабиз ширесин ичүүгө милдеттүү. Анткени, бул шире табитти ачат, тамакты аш кылат жана организмди шлактардан тазалайт. Бирок, ашказан жарасы, кант диабети бар болсо, ага болбойт. Сабиз ширесинин эч кандай зыяны жок, ал көрүүнү жакшыртуучу, оорудан кийин алгачкы саламаттыкты кайтаруучу, тишти бекемдөөчү, терини чыңдоочу касиетке ээ. Мунун сыры анын С, В, L, E, K витаминдер тобуна бай болгондугунда.

АНАР ШИРЕСИ.

Анарда аскорбин кислотасы көп, андыктан, аны анемия же талма менен ооруган шартта ичип турса болот. Ал химия терапиясынан өткөн адамды да тезирээк өзүнө келтирүүчү күчкө ээ. Кант диабети менен ооруган адам күн ара 0,5-1 стакандан ичип турса, анар ширеси кандагы глюкозаны жөнгө салууга жардам берет. Ал эми дени-карды сак адам үй шартында жаңы сыгылган анар ширесин таза бойдон ичпеши керек, ага 1:3 өлчөмүндө сабиз, кызыл кызылча же кайнатылган суу аралаштыруу зарыл.

КЫЗЫЛЧА ШИРЕСИ.

Кызылча ширеси - аялдардын суусундугу. Ал гормоналдык фонду, айыздык циклди нормалап турат, аз кандуулуктан айыктырат жана жүрөк, ашказан-ичеги ооруларынын алдын алат. Бул максатта кызылча ширесин бир ай бою күнүнө 3 жолудан тамак алдында (20 мүнөт мурун) ичүүгө болот. Бир аш кашыктан баштап жарым стаканга (50 г) жеткирүү туура. Муну жазгы чарчоодо, алсыроодо жана стресстен чыга албай кыйналганда да ичкен натыйжалуу.